Το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών συγκαταλέγεται στον κατάλογο των μνημείων σε κίνδυνο για το 2012 του προγράμματος «Watch» του Παγκόσμιου Ταμείου Μνημείων (World Monuments Fund). Ο κατάλογος των μνημείων του προγράμματος «Watch» σκοπό έχει να στρέψει το ενδιαφέρον δωρητών και χορηγών στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κάποια σημαντικά μνημεία.

Την αίτηση για ένταξη του Α’ Νεκροταφείου, έκανε ο δήμος Αθηναίων, προκειμένου να δημοσιοποιήσει το πρόβλημα της φθοράς που υφίστανται τα μνημεία.

Όπως εξήγησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αντιδήμαρχος Κοιμητηρίων και Διοικητικής Υποστήριξης Πολεοδομίας του δήμου Αθηναίων, Νίκος Κόκκινος, «αποφασίσαμε να ζητήσουμε την ένταξή μας στον κατάλογο αυτό, μήπως και διασώσουμε τα γλυπτά που βρίσκονται μέσα στο Α’ Νεκροταφείο».

Η ατμοσφαιρική ρύπανση, το πέρασμα του χρόνου και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια τους επάνω στα μνημεία του Κοιμητηρίου. «Η διατήρηση του μορφολογικού ύφους του Κοιμητηρίου, έρχεται σε αντίθεση με τις προθέσεις των νέων κατόχων των τάφων που θέλουν να δημιουργήσουν σύγχρονους τάφους, υψηλούς ,πολλών θέσεων και μίας νέας αισθητικής που δεν συνάδει συχνά με το χαμηλό ύψος, την γειτνίαση με μνημεία και τη διατήρηση των παλαιών γλυπτικών στοιχείων», επισημαίνει η αρχαιολόγος της Διεύθυνσης Μελετών του δήμου Αθηναίων, Κατερίνα Τσατούχα.

Ο καθαρισμός και η συντήρηση των μνημείων είναι μία διαδικασία που απαιτεί υπέρογκο ποσό, το οποίο δυσκολεύεται να καλύψει ο δήμος. «Όταν παραλάβαμε το Νεκροταφείο δεν είχαν κλαδευτεί ούτε τα δέντρα. Εμείς το καθαρίσαμε και στόχος μας είναι να το συντηρήσουμε, ώστε να το αναδείξουμε για να γίνει περισσότερο επισκέψιμο στον κόσμο», παρατηρεί ο κ. Κόκκινος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα των φθορών που έχουν υποστεί τα μνημεία του Α’ Νεκροταφείου αποτελεί το μαυσωλείο Ζωγράφου, που αντιμετωπίζει στατικά προβλήματα. Το μαυσωλείο, που δημιουργήθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα και βρίσκεται στον τέταρτο τομέα του Κοιμητηρίου, έχει, λόγω του μεγάλου όγκου του, πολύ υψηλό κόστος συντήρησης και ανάπλασης.

Το Α’ Νεκροταφείο είναι το παλαιότερο στην Αθήνα και χρονολογείται από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους. Συμμετέχει στον ευρωπαϊκό οργανισμό ASCE των σημαντικότερων Κοιμητηρίων της Ευρώπης (www.significantcemeteries.org), που αποτελεί μία ευρωπαϊκή προσπάθεια να αναδειχθούν τα κοιμητήρια ως σημαντικοί χώροι πολιτιστικής κληρονομιάς. Επίσης, έχει ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Διαδρομή «Ο δρόμος των Κοιμητηρίων» («European Cemeteries Route»), με την υποστήριξη του Συμβουλίου της Ευρώπης.



Τα γνωστότερα γλυπτά

Το πιο γνωστό έργο που συναντά κανείς στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών είναι η «Κοιμωμένη», του Γιαννούλη Χαλεπά (1878), που έχει τοποθετηθεί επάνω στον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη, κόρης γνωστής οικογένειας της Κιμώλου, που πέθανε σε ηλικία 18 χρόνων από φυματίωση. Ξαπλωμένη σε αρχαιοπρεπές ανάκλιντρο, με το επάνω μέρος του σώματος ανασηκωμένο να ακουμπά σε μαξιλάρι, η νεαρή γυναίκα, η Κοιμωμένη, βυθίζεται σε γαλήνιο ύπνο κρατώντας ένα σταυρό ως σύμβολο θανάτου και λύτρωσης. Στο έργο κυριαρχεί η φυσιοκρατική απόδοση της νεαρής γυναίκας, που συνδυάζεται με την κλασικιστική χάρη.



Το μνημείο του Μιχαήλ Τοσίτσα, αποτελείται από μία πλατιά ημικυκλική εξέδρα που περιβάλλεται από συνεχές έδρανο. Στο κέντρο ορθώνεται μία ψηλή στήλη, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο καθιστός ανδριάντας του νεκρού. Οι λυπημένες γυναικείες μορφές πάνω στο ανάγλυφο της στήλης είναι αλληγορικές μορφές των πόλεων, όπου έδρασε ο μεγάλος ευεργέτης. Στα άκρα του τάφου έχουν τοποθετηθεί σφίγγες, σύμβολα του θανάτου και αναφορές στην Αίγυπτο, όπου έζησε ο Τοσίτσας. Ο σχεδιαστής του, Λύσσανδρος Καυταντζόγλου, φίλος του Τοσίτσα, χρησιμοποίησε μία σειρά από σχήματα και σύμβολα που ξεπερνούν κατά πολύ τα συνηθισμένα σε τάφους ακόμη και μεγαλοαστών.

Το μνημείο του Ερρίκου Σλήμαν, είναι ένα ναόσχημο ταφικό μνημείο για τον Γερμανό αρχαιολόγο που ανακάλυψε την πόλη της Τροίας, έργο του Ερνέστου Τσίλερ, το 1892. Το μνημείο έχει τη μορφή δωρικού αμφιπρόστυλου ναού με μετόπες που φέρουν σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο και τις ανασκαφές στην Τροία.

Το μνημείο του Γεώργιου Αβέρωφ (1904) είναι σχεδιασμένο από τον Γεώργιο Βιτάλη και κατασκευασμένο από τον Δημήτρη Φιλιππότη. Από το 1908 φυλάσσονται εκεί τα οστά του εθνικού ευεργέτη.

Το Νεκροταφείο Αθηνών κοσμεί και «Η μάνα της Κατοχής», έργο σε ορείχαλκο του Κώστα Βαλσάμη το 1979. Πρόκειται για ύπτια συμβολική μορφή μητέρας με παιδί, αφιερωμένη στους χιλιάδες νεκρούς από την πείνα στην Κατοχή. Το έργο πρόσφερε ο καλλιτέχνης στο δήμο Αθηναίων, που το τοποθέτησε στο Α’ Νεκροταφείο.

Ο ίδιος καλλιτέχνης φιλοτέχνησε και τη χάλκινη προτομή της Καλλιρόης Παρρέν, της πρώτης Ελληνίδας φεμινίστριας. Το γλυπτό τοποθετήθηκε στην πλατεία του Α’ Κοιμητηρίου το 1998.

Στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών βρίσκονται, επίσης, οι τάφοι και άλλων σπουδαίων προσωπικοτήτων, όπως του Αδαμάντιου Κοραή, του Κωνσταντίνου Κανάρη, του Ιωάννη Μακρυγιάννη, του Χαρίλαου Τρικούπη, του Γεώργιου Αβέρωφ, του Κωστή Παλαμά, του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη, του Κώστα Βάρναλη, του Γεώργιου Σουρή, του Αλέξανδρου Παπάγου, του Γρηγόρη Λαμπράκη, της Μελίνας Μερκούρη, του Ζιλ Ντασέν, της Αλίκης Βουγιουκλάκη, της Τζένης Καρέζη, της Μαρίκας Κοτοπούλη, της Κατίνα Παξινού, της Έλλης Λαμπέτη, του Δημήτρη Χορν, του Μάνου Κατράκη, του Νίκου Ξυλούρη και του Αλέξη Μινωτή.