Τα λόγια ανήκουν στον Πρίμο Λέβι, Ιταλό χημικό, τον κρατούμενο 174517 του Άουσβιτς. Τον απελευθέρωσαν οι Σοβιετικοί στις 27 Ιανουαρίου 1945. Και βρήκε λέξεις για να περιγράψει το Απόλυτο Κακό, όσο κι αν αυτό είναι άρρητο. Έγραψε το "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος", μια από τις συγκλονιστικότερες μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα.

Ο Λέβι αυτοκτόνησε το 1987. Δεν ήταν ο πρώτος επιζών που έβαλε τέρμα στη ζωή του. Πολλοί δεν άντεξαν το βάρος της μνήμης, το «γιατί σώθηκα εγώ και όχι ο άλλος που ήμαστε στον ίδιο θάλαμο». Άλλοι επιζώντες γύρισαν στις χώρες τους και βρήκαν τα σπίτια τους με νέους ενοίκους, τις περιουσίες τους σκορπισμένες. Άλλοι μπήκαν σε καράβια για τη νέα γη και τους έδιωχναν, μια φορά απόκληροι, για πάντα απόκληροι.

Σαν να ζητούσαν εξιλέωση για τους ξεχασμένους, πολλά κράτη καθιέρωσαν ημέρες μνήμης του Ολοκαυτώματος. Η δική μας είναι η 27η Ιανουαρίου, η επέτειος της απελευθέρωσης του Άουσβιτς. Και θεσμοθετήθηκε μόλις το 2004. Κάλλιο αργά παρά ποτέ για τους 65.000 Έλληνες Εβραίους που χάθηκαν στα κρεματόρια.

Δεν φτάνει όμως αυτό. Η μνήμη κερδίζεται κάθε μέρα. Ο τελευταίος επιζών του Άουσβιτς πέθανε το 2012. Η δημοκρατία πρέπει να νικήσει τους αρνητές και τους νοσταλγούς του Άουσβιτς - κάποιοι μάλιστα κάθονται και στα έδρανα της Βουλής και κάποιοι τους χαϊδεύουν. Αλλά αυτό θέλει αγώνα. Απ' τα σχολεία μέχρι τις παρέες μας. Αλλιώς το «ποτέ ξανά» σύντομα θα ξεχαστεί και θα βρεθούμε μπροστά σε νέα τέρατα.

Στην πρώτη φωτογραφία μια ομάδα παιδιών στο Άουσβιτς, όπως τα φωτογράφισε ο Αλεξάντερ Βοροντσόφ, που μπήκε μαζί με τους σοβιετικούς φαντάρους στο κολαστήριο στις 27 Ιανουαρίου 1945. Και στη δεύτερη, μερικά από τα παιδιά της φωτογραφίας σε επίσκεψη στο στρατόπεδο εξήντα χρόνια μετά, το 2005.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το Yad Vashem, το μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ιερουσαλήμ.