O επιχειρηματίας Δημήτρης Δασκαλόπουλος, με το σκεπτικό ότι η τέχνη είναι για όλους, προχώρησε στην πρωτοφανή, διεθνώς, κίνηση να δωρίσει την εμβληματική συλλογή του σε τέσσερα μουσεία. Η «R» βρέθηκε στο Λονδίνο με αφορμή την ένταξη μέρους των έργων στην Tate Modern και στην Tate Britain.
Τate Modern, Λονδίνο, Οκτώβριος 2024. Στον τοίχο ενός τεράστιου δωματίου απλώνεται η γιγάντια βιντεο-εγκατάσταση της Ελβετίδας Πιπιλότι Ριστ «Λοβός πνεύμονα», μια πανδαισία λουλουδιών, χρωμάτων και λεπτομερειών του ανθρώπινου σώματος. Πέταλα, μίσχοι και βλέμματα λιώνουν γλυκά το ένα μέσα στο άλλο, ένα υπνωτιστικό καλειδοσκόπιο που επιστρέφει τον άνθρωπο στη φύση, όπου ανήκει. Ενας πατέρας έχει φέρει τη μικρή κόρη του. Είναι καθηλωμένη, μαγεμένη από το αληθινό παραμύθι, με τα μάτια διάπλατα και το στόμα ορθάνοιχτο. Αν την έβλεπε ο συλλέκτης Δημήτρης Δασκαλόπουλος, που δώρισε το έργο στην Tate, θα χαιρόταν πολύ από την εικόνα ενός παιδιού αθώα παραδομένου μπροστά στη δημιουργία. Καμία περισπούδαστη ερμηνεία, μόνο συναίσθημα. Την ίδια χαρά αισθάνθηκε όταν, το ίδιο πρωί, στάθηκε έξω από τον λονδρέζικο ναό της σύγχρονης τέχνης για να παρουσιάσει, μαζί με τη σύντροφό του Ειρήνη Πάρη, το βιβλίο τους «Στοχασμοί του συλλέκτη», και αντίκρισε 250 άτομα να περιμένουν ανυπόμονα να ανοίξουν οι πόρτες. «Η τέχνη δεν είναι για τους λίγους βαθείς γνώστες», μας είπε αργότερα. «Κανείς δεν χρειάζεται να τη φοβάται. Συνδέεται με την ανθρώπινη ύπαρξη, προκαλεί ανεξήγητη συγκίνηση, αντηχεί μέσα μας. Και πρέπει να είναι προσβάσιμη σε όλους».
Ηταν και ο ίδιος παιδί όταν αιχμαλωτίστηκε για πρώτη φορά από τον συναρπαστικό αυτόν κόσμο. Δώδεκα χρόνων, στο Μόναχο, στάθηκε έκθαμβος επί δύο ώρες μπροστά στους πίνακες του Ρούμπενς. Εκεί, σχεδόν ασυναίσθητα, συνδέθηκε για πρώτη φορά με την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. Ηταν η αφετηρία της διαδρομής που τον οδήγησε στη δημιουργία μιας μεγάλης, μοναδικής, επιβλητικής συλλογής. Πολλοί αναρωτήθηκαν τι ένωσε τον επιτυχημένο επιχειρηματία με τον λάτρη της σύγχρονης τέχνης. Προφανής απάντηση: η περιέργεια. Βαθύτερη εξήγηση: η ασίγαστη δίψα για ενδοσκόπηση.
Ωστόσο, ο Δ. Δασκαλόπουλος δεν εστίασε στους πίνακες. Από το πρώτο ταξίδι μας μαζί του, το 2011, στο Μπιλμπάο, όταν το εντυπωσιακό μουσείο Guggenheim φιλοξένησε μέρος της συλλογής του και μας αποκάλυψε το όνειρό του να δημιουργήσει τον Οργανισμό Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, ώστε να φέρει το κοινό σε επαφή με τον σύγχρονο πολιτισμό, μας είχε πει ότι δεν τον ενδιέφερε να κρεμάει έργα στους τοίχους του σπιτιού του. Γοητεύτηκε, κυρίως, από δημιουργήματα των δεκαετιών του 1990 και του 2000, απελευθερωμένα από τον καμβά και φτιαγμένα από απρόσμενα υλικά, από παράξενα, προκλητικά γλυπτά και γιγάντιες, συχνά απόκοσμες εγκαταστάσεις, που απαιτούσαν τεράστιους χώρους για να αναδειχθούν και, κάποιες φορές, απειλούνταν από την εφήμερη φύση τους. Τον μάγευαν οι καλλιτέχνες που είχαν κάτι να πουν για τον άνθρωπο. Και, όπως εντόπισε η αγαπημένη του συνοδοιπόρος, Ειρ. Πάρη, συνδημιουργός του βιβλίου τους, το οποίο περιγράφει με ειλικρινή, συγκινητικό τρόπο το σκεπτικό πίσω από το ταξίδι, αυτό ακριβώς είναι που προσδίδει στη συλλογή του τη βαθιά της ελληνικότητα: ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν ο πιο ανθρωποκεντρικός από όλους τους σύγχρονούς του. Και, ακριβώς όπως τα έργα της Συλλογής Δασκαλόπουλου, αγκάλιασε το φως της ανθρώπινης ψυχής, αλλά αποδέχθηκε και το σκοτάδι της. Ο Δ. Δασκαλόπουλος αστειεύεται συχνά ότι η συλλογή του δεν είναι όμορφη. «Υπάρχει και η βάρβαρη πλευρά μέσα μας», θα παραδεχθεί. «Ομως πιστεύω ότι η βασική μας ροπή είναι προς την αισιοδοξία, την ελευθερία, το χτίσιμο μιας καλύτερης κοινωνίας».
Εκτός από το Μπιλμπάο, στη διάρκεια των τελευταίων 13 ετών, είδαμε έργα της Συλλογής στο Εδιμβούργο και στο εκπληκτικό Δημόσιο Καπνεργοστάσιο της οδού Λένορμαν. Και, στη συνέχεια, ο Δ. Δασκαλόπουλος προχώρησε σε μια πρωτοφανή κίνηση: δώρισε ένα από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα της ζωής του σε τέσσερα μουσεία. Περισσότερα από 350 έργα, 142 καλλιτέχνες. 140 πήγαν στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, περίπου 100 σε κοινή δωρεά στο Guggenheim της Νέας Υόρκης και στο MCA του Σικάγο και 110 στην Tate του Λονδίνου. Για την Tate, αυτή είναι από τις σημαντικότερες δωρεές στην ιστορία της. Μεταξύ άλλων, στην Tate Modern, στην Tate Britain και στην Tate St Ives δωρήθηκαν έργα κορυφαίων δημιουργών, όπως οι Ρόμπερτ Γκόμπερ, Μάρτιν Κιπενμπέργκερ, Λουίζ Μπουρζουά, Ελεν Τσάντγουικ, Ντέιβιντ Χάμονς, Μάικ Κέλι, Βλάσης Κανιάρης, Πολ Φάιφερ, Μόνα Χατούμ, Σάρα Λούκας, Ντίτερ Ροθ, Ντέιμιαν Χερστ και Λίντα Μπέγκλις. «Η επίσκεψη στις μόνιμες συλλογές μας είναι δωρεάν», μας λέει η υπεύθυνη της Tate για τη δωρεά, Κέιτι Γουάν. «Ενα πολύ ευρύ κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει τα έργα της δωρεάς Δασκαλόπουλου και αυτό ήταν το όραμά του».
Στη διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου, ο συντονιστής της συζήτησης, δημοσιογράφος των «Financial Times», Πίτερ Ασπντεν, αναρωτήθηκε γιατί ο συλλέκτης έκανε κάτι τόσο ασυνήθιστο. «Η ελληνική λέξη “συλλογή” προέρχεται από την ίδια ρίζα με τον συλλογισμό», απάντησε ο Δ. Δασκαλόπουλος. «Σκέφτηκα ότι η συλλογή μου είναι περισσότερο συλλογισμός παρά συλλογή με τη στενή έννοια. Λοιπόν, ο συλλογισμός μου ολοκληρώθηκε». Επίσης, κάποια στιγμή, είχε αναλογιστεί γιατί το έκανε όλο αυτό. Ηταν επένδυση; Κληρονομιά; Ικανοποίηση του εγώ; «Στο γραφείο μου έχω ένα έργο του Τομ Φρίντμαν», μας ανέφερε. «Από μακριά γράφει “ego” (εγώ). Οταν, όμως, το πλησιάζεις, η λέξη εξαφανίζεται, απομένουν μόνο κάποια σημαδάκια. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με το εγώ μας. Συνειδητοποιείς ότι δεν σημαίνει και πολλά».
Βέβαια, από ψυχολογική άποψη, δεν ήταν εύκολη διαδικασία, όπως μας αποκαλύπτει η Ειρ. Πάρη. «Μια μέρα του είπα, ''μη νομίζεις ότι, όταν θα χωριστείς από τη συλλογή σου, θα πεθάνει. Δωρίζοντάς την, της δίνεις νέα πνοή''». Τα λόγια αυτά είχαν επίδραση μέσα του. «Σκέφτηκα ότι το κοινό θα δει τα έργα σε νέες τοποθεσίες, σε διαφορετικές συνομιλίες», τη συμπληρώνει εκείνος. «Ναι, η δωρεά είναι μια καινούργια ζωή γι' αυτά. Αλλιώς, πολλά θα παρέμεναν σε κούτες στην αποθήκη». Και όταν η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, που βρέθηκε στο Λονδίνο για την παρουσίαση, τον ρώτησε γιατί δεν ζήτησε ποτέ κανένα αντάλλαγμα για τις δωρεές, ο Δ. Δασκαλόπουλος της αποκρίθηκε: «Εισπράττω τα χαμόγελα των ανθρώπων. Μου αρκούν».