*Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην υπηρεσιακός υπουργός

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πανδημία που προκάλεσε ο κορωνοϊός αποτελεί το μεγαλύτερο γεγονός του 21ου αιώνα, που, όπως φαίνεται, θα αφήσει ένα βαθύ αποτύπωμα σε όλες τις εκφάνσεις της δημόσιας και της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο.

Δεν πρόκειται μόνο για την οικονομική καταστροφή με μείωση της οικονομικής δραστηριότητας περίπου 10%-15% την τρέχουσα χρονιά σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά για μια μεγάλη αλλαγή στον τρόπο παραγωγής, στον τρόπο κατανάλωσης, στον τρόπο εκπαίδευσης, στον τρόπο διασκέδασης και γενικότερα στον τρόπο ζωής. Ακόμη περισσότερο φαίνεται ότι, αν η πανδημία έχει διάρκεια, θα αλλάξει και τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων, τις αντιλήψεις για τον ρόλο του κράτους και των διεθνών οργανισμών, για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των κρατών, ακόμη και για τη σημασία της επιστήμης και τη δύναμη του ορθού λόγου.

Χωρίς να υπάρχει ακόμη βεβαιότητα για τις αλλαγές αυτές, τα πρώτα δείγματα είναι ήδη παρόντα: πρώτα από όλα η διαδικασία παραγωγής, ιδίως όσον αφορά τον τουρισμό, τις μεταφορές, την εστίαση, την προσωπική φροντίδα κ.ά., φαίνεται να αλλάζει ριζικά προκειμένου να προστατευθεί η υγεία των ανθρώπων. Τα υγειονομικά μέτρα αυξάνουν το κόστος παραγωγής και μειώνουν την παραγωγικότητα της εργασίας και συνεπώς τα κέρδη και τους μισθούς.

Παρόμοιες συνέπειες στο κόστος και στην παραγωγικότητα αναμένονται και στις παραγωγικές δραστηριότητες που μπορούν να πραγματοποιηθούν από απόσταση, καθώς δεν μπορεί να υπάρξει η αναγκαία συλλογικότητα και η ορθολογική οργάνωση της εργασίας που αυξάνει την παραγωγικότητα με την παρουσία των εργαζόμενων στον χώρο εργασίας. Ειδικότερα, όσον αφορά την εκπαιδευτική διαδικασία, η «εξ αποστάσεως» διδασκαλία εξανεμίζει τη «μυσταγωγία» της προσωπικής αμφίδρομης επικοινωνίας μεταξύ του δασκάλου και του μαθητή με ολέθριες συνέπειες για την εκπαίδευση.

Στη συνέχεια, ο τρόπος κατανάλωσης και διασκέδασης από απόσταση αναμένεται να υποστεί αλλαγές και μόνο από το γεγονός ότι μειώνεται η ανθρώπινη παρουσία στην «αγορά» και στους χώρους αναψυχής και διασκέδασης, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η κατανάλωση για «επίδειξη», που αποτελεί το σημαντικότερο κίνητρο για «απόκτηση» αγαθών και κατανάλωση υπηρεσιών που δεν είναι πρώτης ανάγκης. Ετσι, πέρα από τη γενική μείωση των εισοδημάτων, η ζήτηση αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών θα υποστεί σημαντική καθίζηση και για τον λόγο αυτό. Αρκετά μεγάλο μέρος εργαζομένων, απροσδιόριστο ακόμη, θα βρεθεί στην ανεργία και στη φτώχεια, με ανυπολόγιστες συνέπειες για την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική ειρήνη. Επιπλέον, με την «εξ αποστάσεως» εργασία εξαφανίζεται σχεδόν κάθε έννοια εργατικών δικαιωμάτων.

Οσον αφορά τις αντιλήψεις των ανθρώπων για το κράτος, φαίνεται ότι ο φόβος του θανάτου στρέφει τους πολίτες προς ένα θεσμό που μπορεί να τους προστατεύσει με το δημόσιο σύστημα Υγείας και με τους υγειονομικούς κανόνες που μόνο το κράτος έχει τη δύναμη να επιβάλει. Ετσι, μπορεί να αναδειχθούν οι ικανοί πολιτικοί ηγέτες και να καταποντιστούν οι ηγέτες που αποδεικνύονται ανίκανοι να διαχειριστούν το ζήτημα της πανδημίας. Στην περίπτωση διεθνών οργανισμών, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ενωση, οι πολίτες και οι κυβερνήσεις των χωρών που συμμετέχουν σε αυτή μπορεί να καθορίσουν τη στάση τους από την ικανότητά της να συνδράμει τις χώρες-μέλη που έχουν ανάγκη στις δύσκολες ώρες, επιδεικνύοντας έμπρακτη αλληλεγγύη.

Σε παγκόσμια κλίμακα, αναδεικνύονται οι ανισότητες στο επίπεδο των οικονομικών και οργανωτικών δυνατοτήτων των κρατών να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα της πανδημίας. Παντοδύναμα δημοκρατικά κράτη, όπως οι ΗΠΑ, αναδεικνύονται ανίσχυρα να αντιμετωπίσουν τον κορωνοϊό, ενώ αναδυόμενες δυνάμεις με αυταρχικά καθεστώτα, όπως η Κίνα, φαίνεται να επιτυγχάνουν καλύτερα αποτελέσματα και να ενισχύονται συνεχώς. Οσον αφορά τις κοινωνικές σχέσεις, φαίνεται να εγκαθίστανται η καχυποψία μεταξύ των ανθρώπων και ο φόβος του άλλου, ενώ χάνεται η συναισθηματική αξία της ανθρώπινης επαφής και της προσωπικής σχέσης.

Τέλος, φαίνεται να αναπτύσσεται ένα υπόκωφο ρεύμα αμφισβήτησης του ορθού λόγου και της επιστημονικής αντιμετώπισης των φαινομένων. Το ρεύμα αυτό μπορεί να υποσκάψει την πρωτοκαθεδρία της επιστήμης, καθώς αυτή δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει έγκαιρα και αποτελεσματικά τη νόσο, παρά τις αναμφισβήτητες προόδους που έχει επιτελέσει. Μπορεί έτσι η μεγάλη κληρονομιά του Διαφωτισμού να υποστεί ένα σημαντικό πλήγμα προς όφελος των κάθε μορφής «ανορθολογικών δοξασιών» που αξιοποιούν οι ανά τον κόσμο λαϊκιστές ηγέτες.