*Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός

Καθώς συμπληρώνεται ένας χρόνος από την εμφάνιση της πανδημίας, υπάρχουν βάσιμες ελπίδες ότι το τέλος της δεν είναι πολύ μακριά, χωρίς αυτό να μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Παρά τις δυσκολίες στους εμβολιασμούς, η επιστήμη ακόμη μία φορά θα αναδειχθεί, μετά από πολλές απώλειες, νικήτρια. Ομως, τι θα αφήσει πίσω της αυτή η υγειονομική κρίση, που απαιτεί την απομάκρυνση των ανθρώπων μεταξύ τους και απαγορεύει τη χαρά της συνεύρεσης; Πέρα από τα ψυχολογικά προβλήματα, τα οποία οι ειδικοί στο ζήτημα αυτό έχουν ήδη αρχίσει να καταγράφουν, υπάρχουν οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες που αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη.

Συχνά η πανδημία περιγράφεται ως ένας πόλεμος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στον πόλεμο αυτόν ο εχθρός δεν είναι ορατός, δεν πλήττει τις υποδομές, αλλά μόνο τους ανθρώπους, ενώ δεν αναδεικνύονται ήρωες ή αντιστασιακοί μιας κατοχής από τον αόρατο αυτόν εχθρό. Αντίθετα, οι ηρωισμοί και η αντίσταση στην πανδημία θέτουν σε άμεσο κίνδυνο τους ανθρώπους που δεν θέλουν να γίνουν «ήρωες». Σε αυτόν τον πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, ενώ στην ανθρώπινη επαφή, αντί της παρηγοριάς, κυριαρχεί ο φόβος. Η μοναξιά μπροστά στον φόβο του θανάτου είναι συχνά ασήκωτη.

Ομως, ο πόλεμος αυτός έχει ένα μεγάλο θύμα: την οικονομία. Η μείωση του ΑΕΠ φτάνει στο 3%-4% σε παγκόσμια κλίμακα, ενώ στις αναπτυγμένες χώρες αναμένεται να φτάνει στο 6%-7% το 2020. Στην Ευρώπη, η μείωση είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς φτάνει στο 8%, ενώ στις ευρωπαϊκές χώρες του Νότου μπορεί να ξεπεράσει το 10%. Οσο περισσότερο ο τουρισμός, η εστίαση και η ψυχαγωγία κυριαρχούν σε μια οικονομία, τόσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική καταστροφή. Σε ολόκληρο τον πλανήτη οι κυβερνήσεις προσπαθούν με σκληρές απαγορεύσεις, που προκαλούν αντιδράσεις, να «σώσουν» ζωές και με δαπάνες από τον προϋπολογισμό και με αναβολή είσπραξης φόρων προσπαθούν να σώσουν τα χαμένα εισοδήματα. Τα δημόσια ελλείμματα έχουν ήδη φτάσει σε διψήφια ποσοστά και τα δημόσια χρέη, μαζί με τα ιδιωτικά, αυξάνονται κατακόρυφα.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα, που έχει αρχίσει να απασχολεί κυβερνήσεις, επιχειρήσεις, νοικοκυριά και τράπεζες, είναι το πώς θα αποπληρωθούν όλα αυτά τα χρέη. Διάφορες ιδέες προβάλλουν ήδη, από τις πιο τολμηρές, που προτείνουν διαγραφή των χρεών, μέχρι τις πιο ρεαλιστικές, που μιλούν για σταδιακή απορρόφησή τους, μέσω επιτάχυνσης των ρυθμών ανάπτυξης. Μεταξύ αυτών υπάρχουν διάφοροι συνδυασμοί, με περισσότερο ενδιαφέρουσα, για την Ευρώπη, την ιδέα του παγώματος των ομολόγων των χωρώνμελών της Ε.Ε. εις το διηνεκές, με μηδενικό επιτόκιο από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, καθώς σημαντικό μέρος των ομολόγων των χωρών-μελών βρίσκεται στην κατοχή της. Το πόσο αυτές οι ιδέες είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν είναι πρόωρο να εκτιμηθεί. Πάντως, το ερώτημα είναι αν θα υπάρξει ταχύρρυθμη ανάπτυξη μετά την πανδημία, όπως συνέβη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς δεν θα έχουν καταστραφεί υποδομές και μηχανολογικός εξοπλισμός, όπως είχε συμβεί στην περίοδο του πολέμου, αλλά μόνο άνθρωποι.

Βεβαίως, η αύξηση των καταθέσεων σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες δείχνει ότι αμέσως μετά την πανδημία η «καταπιεσμένη» κατανάλωση θα εκδηλωθεί με πιθανό αναπτυξιακό, αλλά και πληθωριστικό αποτέλεσμα, καθώς η προσφορά, που έχει μειωθεί στην περίοδο της πανδημίας, μάλλον δεν θα προλάβει να ανταποκριθεί στην αύξηση της ζήτησης. Το ερώτημα είναι αν θα υπάρξει στη συνέχεια αύξηση των επενδύσεων και της παραγωγής με τα αυξημένα πιθανώς επιτόκια λόγω της αναζωπύρωσης του πληθωρισμού. Η αναζωπύρωση αυτή του πληθωρισμού θα βοηθήσει, βέβαια, στην αποπληρωμή των δανείων, αλλά ταυτόχρονα θα επιβαρύνει τη σύναψη νέων, τόσο από τα κράτη όσο και από τις επιχειρήσεις, για επενδύσεις και διεύρυνση της παραγωγής.

Προφανώς, οι ρυθμοί ανάπτυξης θα καθοριστούν από την καταναλωτική και την επενδυτική ζήτηση σε παγκόσμια κλίμακα και για τον λόγο αυτόν πρέπει να συνυπολογιστούν οι διαρθρωτικές συνέπειες της πανδημίας. Σε αυτό το επίπεδο είναι βέβαιο ότι οι ανισότητες διευρύνονται, τόσο μεταξύ των χωρών και των παραγωγικών κλάδων όσο και μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων και των εργαζομένων στις ευνοηθείσες ή όχι χώρες και στους ευνοηθέντες ή όχι κλάδους. Οι παραδοσιακοί κλάδοι του τουρισμού και της εστίασης προφανώς δεν πρόκειται να επιστρέψουν στην προηγούμενη κατάσταση. Γενικότερα, οι χαμηλής ειδίκευσης εργαζόμενοι θα υποστούν τις συνέπειες της επιτάχυνσης της τεχνολογικής προόδου, λόγω της πανδημίας, που ευνοεί τους κλάδους που παράγουν αυτοματισμούς της παραγωγής και της επικοινωνίας από απόσταση και οι οποίοι βρίσκονται στις πιο αναπτυγμένες χώρες και στην Κίνα.

Είναι βέβαιο ότι η νέα πραγματικότητα μετά την πανδημία θα είναι διαφορετική από τη σημερινή. Το αν θα είναι καλύτερη ή χειρότερη εξαρτάται από την κοινωνική, οικονομική και πολιτική δυναμική που θα αναπτυχθεί τα επόμενα χρόνια, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και σε κάθε χώρα ξεχωριστά.