Πριν από λίγες ημέρες, στις 21 και 22 Ιουνίου, ήταν καλεσμένους στους Δεύτερους Δελφικούς Διαλόγους, που οργάνωσε το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με θέμα «Δημοκρατία και Πολιτισμός στην εποχή του μετά-ανθρώπινου».

Ο ιταλικής καταγωγής φιλόσοφος, και Καθηγητής Φιλοσοφίας και Ηθικής της Πληροφορίας, πριν ενταχθεί στο Yale και μετακομίσει στην Αμερική, εργαζόταν στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ήταν  από τους ενορχηστρωτές της ευρωπαϊκής νομοθεσίας  και συνεργάζεται στενά σε αυτά τα θέματα με πολλές κυβερνήσεις και εταιρείες παγκοσμίως. 

Εχει όραμα και είχε τη διαύγεια να καταλάβει από πολύ νωρίς, από αρχές της δεκαετίας του '90, πως ο συναρπαστικός κόσμος που ανοιγόταν με την ψηφιακή εποχή, χρειαζόταν κανόνες. 

Το έργο του έχει αναγνωριστεί με πολλά βραβεία ενώ το 2022, ο Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας Sergio Mattarella του απένειμε την ύψιστη τιμή, τον τίτλο του Ιππότη του Μεγαλόσταυρου του Τάγματος της Αξίας.

Ησασταν από τους πρώτους που συνειδητοποίησαν ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) χρειάζεται ρύθμιση, κι αναρωτιόμουν τι σας έκανε να το συνειδητοποιήσετε τόσο νωρίς;

 Είχα την τύχη να είμαι το κατάλληλο άτομο, στη σωστή στιγμή και να κατανοήσω, στο πρώιμο ακόμη στάδιο, πως αυτό που αναπτυσσόταν μέσω της ψηφιακής επανάστασης δεν θα ήταν απλώς ένα ακόμη κανάλι επικοινωνίας. Δεν θα ήταν όπως το τηλέφωνο ή η τηλεόραση ή πιο πριν το ραδιόφωνο ή ο τηλέγραφος, είδα πως με το Διαδικτύο και στη συνέχεια με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χτίζαμε ένα νέο περιβάλλον. Οταν χτίζεις ένα νέο περιβάλλον, πρέπει να γνωρίζεις ποιες συμπεριφορές, ποιες διαδικασίες, ποιες σχέσεις είναι δεοντολογικά αποδεκτές ή μη. Έτσι, άρχισα να ασχολούμαι με την ηθική του Διαδικτύου, την ηθική των δεδομένων και της πληροφορίας. Και όταν η Τεχνητή Νοημοσύνη και μιλάω για τη νέα στατιστική Τεχνητή Νοημοσύνη που έχουμε σήμερα, τη λεγόμενη Gen AI, έγινε ξεκάθαρα αυτή η νέα επανάσταση, ήταν προφανές ότι υποδεχόμασταν μια νέα δύναμη. Και έτσι, ήταν σαφές ότι χρειαζόμασταν νέους κανόνες για το παιχνίδι, είναι σαν να λέμε, λοιπόν, κοιτάξτε, τώρα το παιχνίδι έχει περισσότερους παίκτες και χρειαζόμαστε κανόνες για τους νέους παίκτες. 

Ετσι άρχισα να εργάζομαι στις Βρυξέλλες για να δρομολογήσω αυτό που έγινε η ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για την ΤΝ και την ηθική, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε στον νόμο για την ΤΝ. Συμμετείχα σε μεγάλο βαθμό στη ρύθμιση που διαμόρφωσε το σημερινό νομικό πλαίσιο και είχα το προνόμιο, διότι δεν συμβαίνει συχνά στους φιλοσόφους να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή και να συμμετέχουν στη διαμόρφωση κάτι τόσο σημαντικού. Είδα αυτά τα πράγματα να έρχονται όταν ήμουν πολύ νεότερος και με λίγη τύχη και πολλή σκληρή δουλειά, κατέληξα να μαντέψω τι ερχόταν. 

Ακούμε για την ανάγκη ρύθμισης, την ανάγκη διαμόρφωσης νόμων, αλλά φαίνεται ότι έχουμε κολλήσει στη θεωρία, ότι οι κανονισμοί παίρνουν πολύ χρόνο. 

Από τη μία πλευρά θα θέλαμε να δούμε τη ρύθμιση να γίνεται πολύ γρήγορα. Από την άλλη, όμως, πρέπει αυτή η ρύθμιση να είναι σαφής, αποτελεσματική και να ικανοποιεί διαφορετικές πλευρές. Πρέπει να είναι υπέρ των επιχειρήσεων, υπέρ της κοινωνίας, υπέρ του περιβάλλοντος. Όλα αυτά τα πράγματα είναι ζωτικής σημασίας. Θέλουμε, επίσης, να βεβαιωθούμε ότι γίνεται σωστά. Θα διαμορφώσει την κοινωνία μας, τουλάχιστον στην Ευρώπη, τόσο καταλυτικά που δεν πρέπει να βιαστούμε. Αυτό συνέβη και με τον GDPR, τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων. Χρειάστηκε πολλές καιρός, αλλά είναι μια καλή νομοθεσία. Είναι όπως όταν χτίζεις ένα σπίτι, θέλεις να έχει γερά θεμέλια, και για να γίνει αυτό χρειάζεται χρόνος. Οπότε δεν είναι και τόσο άσχημα τα νέα.

Απλώς επειδή η ΤΝ είναι ένα τόσο ισχυρό εργαλείο που  μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διαφορετικούς τρόπους, υπάρχει φόβος, για το κατά πόσο μπορούμε πραγματικά να εμπιστευτούμε την ανθρώπινη φύση όταν έχει στα χέρια της κάτι τόσο  ισχυρό; 

Απολύτως, είναι και οι δύο σωστές παρατηρήσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι εξαιρετικά ισχυρή, μπορεί να κάνει τόσα πολλά πράγματα για εμάς, αντί για εμάς και καλύτερα από εμάς. Επομένως, είναι σαφές ότι πρέπει να τη ρυθμίσουμε, διότι πρόκειται για μια απίστευτα ισχυρή τεχνολογία. Ταυτόχρονα, αν και θέλουμε να εμπιστευόμαστε τους ανθρώπους κι εμένα μου αρέσει να εμπιστεύομαι, αλλά μου αρέσει καλύτερα να υπάρχει ένα σύνολο από κανόνες. Η ύπαρξη ρυθμίσεων διασφαλίζει ότι υπάρχει ένα ελάχιστο ποσό ασφάλειας στη διαχείριση του κινδύνου ώστε αυτή η τεχνολογία που πηγαίνει προς τη σωστή κατεύθυνση. Η νομοθεσία και οι κανόνες προσφέρουν έναν περιορισμό, θέτουν κάποια όρια, κι από κει και πέρα, αφήνει πεδίο ελεύθερο για εξέλιξη. Είναι σαν τα όρια ταχύτητας στον αυτοκινητόδρομο. Σου λένε ότι δεν μπορείς να τρέξεις γρηγορότερα, αλλά δεν σου λένε πόσο μπορείς να τρέξεις. Μπορείς να πας πιο αργά ή πιο προσεκτικά ή να αλλάξεις κατεύθυνση και να ακολουθήσεις άλλες διαδρομές. Έτσι, και ο νόμος περιορίζει, αλλά παρέχει προϋποθέσεις που πρέπει να τηρούνται από τις εταιρείες και τις κυβερνήσεις της Ευρώπης. Δεν σου λέει τι πρέπει να κάνεις, αλλά τι δεν μπορείς να κάνεις.  

Η ομιλία σας στους 2ους Δελφικους διαλόγους, αφορούσε το πώς η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει ή όχι τη δημοκρατία. Με ποιον τρόπο μπορεί πραγματικά να βοηθήσει τη δημοκρατία;

Μπορεί να βοηθήσει τη δημοκρατία αν δούμε την ΤΝ ως ένα μέσο επίλυσης και διαχείρισης προβλημάτων. Η ΤΝ μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πολλούς και διαφορετικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε υπέρ του περιβάλλοντος, για την δημιουργία μιας καλύτερης νομοθεσίας, για την καταπολέμηση του εγκλήματος ή της φοροδιαφυγής. Υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν. Και στην πραγματικότητα, αν κοιτάξετε τις καλύτερες εφαρμογές αυτές τις μέρες στην Ευρώπη, αφορούν όλες τη βελτίωση των συνθηκών ζωής σε πόλεις όπως το Άμστερνταμ, το Ελσίνκι, η Βαρκελώνη, η Μπολόνια, για να αναφέρω κάποιες που γνωρίζω. Οι πολιτικές αρχές γνωρίζουν ότι με μια πολύ απλή εφαρμογή μπορούν να βελτιώσουν τη ζωή των πολιτών τους. Εφαρμογές σχετικά με τον πολεοδομικό σχεδιασμό, για παράδειγμα: πού πρέπει να τοποθετήσω ένα νέο σούπερ μάρκετ ώστε να βεβαιωθώ ότι η κυκλοφορία δεν θα γίνει χειρότερη, ή ποια είναι η σωστή ώρα για τη συλλογή των σκουπιδιών ή για τη ρύθμιση του πάρκινγκ. Όλες αυτές είναι διαχειριστικές εργασίες που η τεχνητή νοημοσύνη κάνει πολύ καλά. Απλώς μερικές φορές εστιάζουμε στα προβλήματα και δεν βλέπουμε όλα τα θετικά πράγματα που μπορούν επίσης να γίνουν. 

Η ομάδα των κορυφαίων επιστημόνων που συμμετείχε στους Δεύτερους Δελφικούς Διαλόγους: Melani Cammett, Καθηγήτρια στο Χάρβαρντ, Παναγιώτης Ροϊλός, Πρόεδρος του Ε.Π.Κε.Δ, καθηγητής στο Harvard, Αντώνης Χατζημωυσής, Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Θόδωρος Αραμπατζής Καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Justin Weir, Καθηγητής στο Χάρβαρντ, Martin Crowley, καθηγητής στο Κέμπριτζ, Rosi Braidotti, Διακεκριμένη καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ουτρέχτης, Luciano Floridi Patrice Maniglier, Αναπληρωτής Καθηγητής, Paris Nanterre, Kate Hayles, διακεκριμένη καθηγήτρια έρευνας, Πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες.

Εχετε εκφράσει ανησυχία σας να την λάθος χρήση ή την κατάχρηση της ΤΝ. Τι ακριβώς εννοείτε;

Λοιπόν, η ανησυχία μου είναι ότι μερικές φορές, προκειμένου να κάνουμε την ΤΝ να λειτουργήσει, διαμορφώνουμε το περιβάλλον έτσι ώστε να είναι φιλικό προς την ΤΝ. Έτσι, αν θέλω να έχω αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, μεταμορφώνω την πόλη με τέτοιο τρόπο ώστε τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό να κινούνται με επιτυχία, αλλά ξεχνάω τους ανθρώπους. Αναφορικά, με τη μετατροπή του περιβάλλοντος υπέρ της τεχνητής νοημοσύνης, πρέπει να είναι ξεκάθαρο πως ό,τι κάνουμε το κάνουμε για να βοηθήσουμε την κοινωνία και τη φύση. Θα ήταν λοιπόν ανόητο να φτιάξουμε ένα ολόκληρο περιβάλλον έτσι ώστε η τεχνητή νοημοσύνη να λειτουργεί μέσα σε αυτό και στη συνέχεια εμείς οι άνθρωποι να προσαρμοστούμε σε αυτό, ή να αναγκάσουμε τη φύση να αναλάβει το κόστος και τις επιπτώσεις.

Χρειάζεται λίγη περισσότερη σκέψη. Ωστόσο, μερικές φορές αυτό που κάνουμε, το κάνουμε λάθος και στη συνέχεια αναθεωρούμε. Καλώ όλους να σκεφτούν ότι κάποια έργα απαιτούν βαθιά σκέψη. Χρειαζόμαστε τη φιλοσοφία, ξέρετε, για να καταλάβουμε τις έννοιες και τα προβλήματα, απαιτείται ένας ουσιαστικός τρόπος σκέψης για τις συνέπειες, πριν ακόμη ξεκινήσει ο σχεδιασμός. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στην πραγματική ζωή όπου οι εταιρείες έχουν επενδύσει ένα τεράστιο ποσό χρημάτων, χωρίς να σκεφτούν καθαρά και προσεκτικά τη λύση. Η λύση δεν λειτούργησε και λίγα χρόνια αργότερα απέτυχαν και πέταξαν στα σκουπίδια ευκαιρίες, χρήματα αλλά και την ανθρώπινη προσπάθεια. Αυτός είναι ένας κακός τρόπος προσαρμογής του περιβάλλοντος στην τεχνητή νοημοσύνη. Η χρήση της ΤΝ μπορεί να γίνει σωστά, αλλά πρέπει να γίνει και έξυπνα. 

Στη διάρκεια του διημέρου, ακούσαμε πολλά για το μετα-ανθρώπινο και πως η ΤΝ θα αλλάξει τον άνθρωπο αλλά και του τι θεωρούμε ανθρώπινο. Τι θα λέγατε σχετικά;

Είναι αλήθεια ότι κάθε τεχνολογία μας αλλάζει λίγο, αλλά μετά το συνηθίζουμε. Συνηθίσαμε να γράφουμε, να διαβάζουμε, να οδηγούμε, να βλέπουμε τηλεόραση. Συνηθίσαμε οι οθόνες να αντιδρούν στο άγγιγμά μας επειδή είναι οθόνες αφής. Με την Τεχνητή Νοημοσύνη, θα συνηθίσουμε, απλές καθημερινές εργασίες οι οποίες θα γίνονται αυτόματα από κάποιον τεχνητό παράγοντα όπως θα συνηθίζουμε να μιλάμε σε αντικείμενα και αυτά να μας απαντούν. Τώρα μπορώ να φανταστώ τους ανθρώπους να μιλάνε σε ένα αυτοκίνητο και να λένε άνοιξε στην πόρτα, ενώ ένα αυτοκίνητο του 1995, δεν το έκανε. Στο μέλλον θα δούμε πολλές αντίστοιχες προσαρμογές, θα αποκτήσουμε νέες συνήθειες και θα απολέσουμε παλιές. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο, γινόμαστε λίγο τεμπέληδες στο να κάνουμε πράγματα, αλλά έχουμε τη δυνατότητα να ξοδέψουμε τον χρόνο μας πιο έξυπνα κάνοντας κάτι άλλο. Δεν θα χρειάζεται να μάθω πώς να χρησιμοποιώ το κινητό τηλέφωνο ή το τηλεχειριστήριο, θα μπορώ απλώς να τους μιλήσω. 

Αναφέρατε στην ομιλία σας, σχετικά με την ΤΝ, πως αυτός που ελέγχει τις ερωτήσεις, ελέγχει και τις απαντήσεις. Μπορούμε μ΄αυτό τον τρόπο να ελέγξουμε τις ενέργειες και ποιες ενέργειες μπορούμε να ελέγξουμε, ώστε να επωφεληθούμε ως πολίτες;

Αν εξετάσουμε ποιος ελέγχει τι, βλέπουμε πως οι ισχυρές εταιρείες που αποφασίζουν ποιες ερωτήσεις μπορούν να γίνουν και τι είδους απαντήσεις μπορούν να ληφθούν, διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας. Ένα απλό παράδειγμα, η τράπεζα προσφέρει πλέον τη δυνατότητα ηλεκτρονικής συνδιαλλαγής, άρα δεν χρειάζεται να πηγαίνω στην τράπεζα, επομένως η συμπεριφορά μου έχει αλλάξει. Υπάρχουν 1000 πράγματα που κάνουμε καθημερινά και διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε, πρώτα απ' όλα, είναι να αντιμετωπίζουμε κριτικά όσα συμβαίνουν, να καταλάβουμε πότε μας σπρώχνουν και πότε μας τραβάνε, προς τη μία ή προς για την άλλη κατεύθυνση. Αν το συνειδητοποιήσουμε αυτό, έχουμε ήδη ένα μέρος της λύσης.

Αλλά πάνω απ' όλα, πρέπει να έχουμε λόγο στον σχεδιασμό. Για παράδειγμα, να ζητήσουμε περισσότερα και να αποφασίσουμε αν αυτό που μας δίνετε, είναι αρκετά καλό για να το υιοθετήσουμε. Ο πολίτης έχει το δικαίωμα να διαμορφώνει τις ερωτήσεις, ζητώντας απαντήσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα. Στην Ευρώπη εφαρμόζονται περισσότερο τα θεμελιώδη δικαιώματα. Αλλά όπως και να 'χει, χρειάζεται ενδυνάμωση των πολιτών. Αυτή τη στιγμή δεν συμβαίνει τόσο, αλλά η καλή πολιτική θα πρέπει να το επιτρέπει αυτό. Θα πρέπει να ενδυναμώνει τους πολίτες να διαμορφώνουν το περιβάλλον στο οποίο ζουν τη ζωή τους. 

Στην ομιλία σας, αναφερθήκατε σε ένα παράδειγμα ερώτησης προς την ΤΝ, όταν κάποιος ζητήσει μια τη συνταγή με κρέας σκύλου, η ΤΝ απαντά πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό… άρα υπάρχει κάποιο φίλτρο στις απαντήσεις.

Σήμερα, μιλάμε πολύ για μεγάλα γλωσσικά μοντέλα που καταλήγουν στα bots. Λειτουργούν φανταστικά καλά. Πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτά τα bots ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται από τις εταιρείες όποτε και αν το θέλουν. Εκπαιδεύονται σε συγκεκριμένα δεδομένα. Υπάρχει επιλογή. Υπάρχουν φίλτρα, οπότε αν κάνετε τις λάθος ερωτήσεις, δεν δίνουν απάντηση ή δίνουν συγκεκριμένες απαντήσεις, πάντα με ευγένεια. Δεν παίρνουν θέση. Αν ρωτήσετε π.χ. αν ένα μέρος είναι καλύτερο από ένα άλλο, θα σας δώσουν μια διπλωματική απάντηση. Υπάρχει μια πολιτική πίσω από αυτά τα εργαλεία και θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Ακόμη και οι ειδικοί, πιστεύουν πρόκειται για αυτόνομους πράκτορες, που γνωρίζουν, κατανοούν, έχουν νόηση, έχουν συνείδηση. Αυτό είναι ανοησία. Δεν ισχύει. 

Σας παρακαλώ, αντιμετωπίστε την τεχνολογία γι΄αυτό αυτό που είναι, ένα προϊόν που οι άνθρωποι σχεδίασαν και διαμόρφωσαν. Αν κάτι πάει στραβά, είναι δική μας ευθύνη.  

Μπορείτε να συγκρίνετε την εποχή που διανύουμε με κάποια  άλλη εποχή στην ιστορία όσον αφορά την επαναστατική πρόοδο; 

Ναι, κατά την άποψή μου, έχουμε ζήσει ξανά μια τέτοια επαναστατική αλλαγή μόνο δύο φορές στο παρελθόν με την αγροτική επανάσταση και  με τη βιομηχανική επανάσταση. Υπάρχει τεράστια διαφορά και τεράστια ομοιότητα. Η ομοιότητα έγκειται στον τεράστιο αντίκτυπο στην ανθρώπινη ιστορία. Με τη γεωργική επανάσταση γίναμε αστοί πολίτες, πάψαμε να είμαστε νομάδες, χτίσαμε πόλεις και διαφοροποιήθηκαν οι θέσεις εργασίας. Έτσι, οι άνθρωποι έτρωγαν κάτι που δεν είχαν παράξει οι ίδιοι,και αγόραζαν κάτι που είχε φτιάξει κάποιος άλλος. Η αστική μετάβαση χρειάστηκε χιλιετίες για να έχει αντίκτυπο. Με τη βιομηχανική επανάσταση συνέβη κάτι ακόμη πιο βαθύ, ο μετασχηματισμός της ιδιοκτησίας, του πλούτου, της κοινωνικής τάξης. Η βιομηχανική επανάσταση χρειάστηκε αιώνες για να έχει αντίκτυπο. Η ψηφιακή είναι μια ακόμη αλλαγή με τη μεγάλη διαφορά ότι παίρνει δεκαετίες. Έτσι, η ομοιότητα, και στις τρεις επαναστάσεις είναι η μαζική αλλαγή στην εμπειρία χωροχρόνου, στους πολιτισμούς και στις  κοινωνίες. Η διαφορά είναι ότι η γεωργία χρειάστηκε χιλιετίες, η βιομηχανική χρειάστηκε αιώνες και η ψηφιακή χρειάζεται δεκαετίες. Είναι εξαιρετικά γρήγορο και γι' αυτό νιώθουμε ότι όλα αλλάζουν κάθε μέρα. Δεν ξέρουμε καν τι θα συμβεί αύριο. Έχουμε την αίσθηση ότι χάνουμε τον προσανατολισμό μας επειδή η μεταμόρφωση είναι πολύ βαθιά, αλλά και πολύ γρήγορη.

Πιστεύετε ότι η ταχύτητα θα παραμείνει έτσι ή πως η εξέλιξη επιβραδυνθεί κάπως κάποια στιγμή; 

Νομίζω ότι κάποια στιγμή θα αρχίσει να επιβραδύνεται γιατί η ψηφιακή επανάσταση είναι εδώ. Είναι όπως όταν ανακαλύπτεται ένας νέος πλανήτης. Υπάρχει η στιγμή της ανακάλυψης, που φέρνει ενθουσιασμό, αλλά μετά, λέμε οκ, είναι ένας νέος πλανήτης και η ζωή συνεχίζεται. Σκεφτείτε πώς τα αυτοκίνητα και οι τηλεοράσεις άλλαξαν τη ζωή μας.Όταν πρωτοείδαμε την τηλεόραση ήταν ασπρόμαυρη, με λίγα κανάλια, στη συνέχεια  απέκτησε χρώματα, και πιο μετά έγινε ψηφιακή. Παραμένει όμως μια τηλεόραση. Καμία νέα τηλεόραση δε μπορεί να είναι τόσο μεταμορφωτική στο μέλλον. Ακόμη κι αν αλλάξει, θα είναι κάτι που θα θυμίζει το παρελθόν. Το ίδιο συμβαίνει και με το αυτοκίνητο. Πιστεύω ότι η ψηφιακή τεχνολογία, αν και έχει πολύ δρόμο μπροστά της, κάποια στιγμή θα γίνει κάτι φυσιολογικό, κάτι που η μελλοντική γενιά σε 50 χρόνια ή 100 χρόνια, θα λέει απλώς, «α, και τι έγινε;», μιλάω σε αντικείμενα, αντιδρούν, τα αγγίζω και κινούνται ή έχω πράκτορες (agents) στο σπίτι που κάνουν πράγματα για μένα. Γιατί νομίζετε ότι αυτό είναι τόσο εξαιρετικό; Σε εκείνο το σημείο, η ψηφιακή τεχνολογία θα είναι κάτι φυσιολογικό.

 Πιστεύετε ότι κάποια από τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες, που θα προκύψουν από την εξέλιξη της τεχνολογίας, θα είναι πιο ελιτίστικα, θα απευθύνονται σε λίγους;

Ω ναι, όπως κάθε άλλη επανάσταση πριν και την ψηφιακή, θα είναι πολωτική. Κάνει τον νικητή να κερδίζει περισσότερα και τον ηττημένο να χάνει περισσότερα. Αυτό ισχύει και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Θέλουμε να είμαστε στην πλευρά των νικητών γιατί οι χαμένοι, θα χάσουν ακόμη περισσότερα από ό,τι πριν. Το σκεπτικό είναι ότι αν εκμεταλλευτείς την ψηφιακή επανάσταση, μπορείς να πετύχεις περισσότερα, και επίσης μπορείς να κάνεις τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Μπορείς να κάνεις περισσότερα με λιγότερα ή να κάνεις πράγματα για πρώτη φορά. Αυτά τα τρία πράγματα το «περισσότερα με λιγότερα», το «διαφορετικά» και το «για πρώτη φορά». Αν δεν είσαι όμως μέρος της καινοτομίας, και είσαι μέρος του ψηφιακού χάσματος από την ανάποδη, θα πληρώσεις το κόστος της καθυστέρησης ενώ οι άλλοι θα προχωρούν και επωφελούνται από αυτήν. Έτσι είναι σαν να πληρώνεις το κόστος διπλά επειδή δεν το εκμεταλλεύεσαι και επειδή αυτοί που το εκμεταλλεύονται θα είναι μπροστά σου και θα σε εκμεταλλευτούν.  Είναι καλύτερα λοιπόν, η Ευρώπη να βρίσκεται από την σωστή πλευρά.

Θα υπάρξει κάποια ρύθμιση προκειμένου να προστατευθούν οι άνθρωποι, που πρόκειται να χάσουν τις δουλειές τους; Θα υπάρξει κάποια προληπτική δράση; 

Ναι, έτσι νομίζω. Το ελπίζω. Θα έπρεπε να υπάρχει, διότι η ψηφιακή επανάσταση φέρνει τεράστιες ευκαιρίες στο μέλλον, αλλά έρχεται και με τεράστιο κόστος. Και είναι άδικο το παρόν να επωμίζεται όλο το κόστος και το μέλλον να έχει όλα τα οφέλη. Έτσι, σε έναν καλό σοσιαλδημοκρατικό φιλελεύθερο οργανισμό όπως η ΕΕ, όπως η Ελλάδα, κι άλλα κράτη στην Ευρώπη, αυτό που θα έπρεπε να κάνουμε είναι να κατανέμουμε τα πλεονεκτήματα και το κόστος μεταξύ του παρόντος και του μέλλοντος. Έτσι, το παρόν παίρνει κάποια από τα πλεονεκτήματα, ουσιαστικά δανειζόμενο από το μέλλον, και το μέλλον πληρώνει μέρος του κόστους, πληρώνοντας για το παρόν. Αυτό ονομάζεται κοινωνικά μέτρα πρόνοιας, έτσι ώστε, για παράδειγμα, οι 50άρηδες και 60άρηδες που χάνουν τη δουλειά τους, να έχουν ένα κοινωνικό δίκτυο.

Αν το κάνουμε αυτό, τότε θα έχουμε κάνει καλή δουλειά στο να κάνουμε αυτή την καμπύλη λιγότερο απότομη και το χάσμα λιγότερο δραματικό, ριζοσπαστικό. Δεν βλέπω να συμβαίνει κάτι τέτοιο αυτή τη στιγμή. Δεν συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά η Ευρώπη έχει ένα καλό ιστορικό όσον αφορά στην κοινωνική δικαιοσύνη, όχι στην κοινωνική αναδιανομή ή στον πλούτο. Ελπίζω ότι θα έχουμε τη νοημοσύνη να δούμε πώς αυτή η επανάσταση είναι πολωτική και επομένως, να πούμε, κοίτα, αγαπητό μέλλον, πρέπει να δανειστούμε από εσένα γιατί θα έχεις όλα τα πλεονεκτήματα και το παρόν πληρώνει όλο το κόστος. Πρέπει να βοηθήσουμε τους ανθρώπους τώρα, γιατί το να τους βοηθήσουμε τώρα σημαίνει ότι θα είμαστε και δίκαιοι απέναντι στις μελλοντικές γενιές, και όλοι θα είναι στην πλευρά των νικητών. Μπορεί να γίνει. Αυτό είναι το τελευταίο μήνυμα. Έχουμε τους πόρους, έχουμε τη νοημοσύνη και θα πρέπει να έχουμε την πολιτική βούληση να κάνουμε αυτό που λείπει αυτές τις μέρες στην Ευρώπη και στις ευρωπαϊκές χώρες ξεχωριστά και είναι μια καλή πολιτική βούληση, ένα όραμα για να συμβεί αυτό. Τονίζω για άλλη μια φορά, ότι μπορεί να γίνει. Δεν το κάνουμε. Και αυτή είναι η απογοήτευση. Αλλά κανείς δεν μπορεί να πει ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα, ότι είναι αδύνατο, ότι είμαστε καταδικασμένοι. Το ερώτημα είναι, θα το κάνουμε; Θα βρούμε την πολιτική βούληση και το θάρρος να κάνουμε τη διαφορά; Εγώ το πιστεύω. Και αν μη τι άλλο, βρισκόμαστε στην Ελλάδα, στη χώρα που γέννησε τη δημοκρατία. Οπότε από εκεί πρέπει να ξεκινήσουμε. Αξίζει να γίνει μια αποστολή για τον 21ο αιώνα. Με λίγο ενθουσιασμό και μια δόση αισιοδοξίας, καλώ τους πολιτικούς να έχουν περισσότερο θάρρος και περισσότερο όραμα για να υλοποιήσουν όλα όσα αναφέρθηκαν στη συζήτησή μας.

Κ. Καθηγητά, επιτρέψτε μου μια τελευταία αμιγώς φιλοσοφική ερώτηση: Yπάρχει ψυχή;

Νομίζω ότι υπάρχει κάτι, το οποίο μου αρέσει να ονομάζω ένα όμορφο λάθος, μια δυσλειτουργία, ένα λάθος της φύσης. Μπορούμε να το πρόβλημα πνευματικό,  ψυχή, μπορούμε να το πούμε ταυτότητα ή ψυχική ζωή. Σίγουρα είμαστε μια ανωμαλία στο σύμπαν. Τώρα, αυτή η ανωμαλία θα μπορούσε να είναι απλώς ένα λάθος της φύσης ή κάτι που κάποιος είχε ένα μεγάλο σχέδιο. Είμαι στην ευχάριστη θέση να αφήσω την ερώτηση ανοιχτή. Αλλά ότι είμαστε μια ανωμαλία, ότι δεν είμαστε συνηθισμένοι, ότι δεν ανήκουμε, αυτό είναι σίγουρο.