Η άνοδος του ναζισμού, του φασισμού και του σταλινισμού κατέστησε την Ευρώπη κέντρο βίας και βαρβαρότητας. Η παγκόσμια ειρήνη δεν διαταράχθηκε από ισλαμιστές, την Κίνα ή άλλες μη δυτικές δυνάμεις, αλλά από την ίδια την Ευρώπη.

Και οι καταστροφικές συνέπειες αυτού του γεγονότος σημάδεψαν τη μεταπολεμική ευρωπαϊκή σκέψη.

Όπως επισημαίνουν οι Ντέιβιντ Χελντ και Κάιλ ΜακΝάλι στον ιστότοπο Social Europe, η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν στην πραγματικότητα ένα σχέδιο «καντιανής» ειρήνης, δηλαδή μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ειρηνική ένωση μεταξύ ευρωπαϊκών κρατών που πολεμούσαν μεταξύ τους για πολλούς αιώνες.

Το Σχέδιο Μάρσαλ επανέφερε στο προσκήνιο τις ελπίδες για την ανάπτυξη της Ευρώπης και ο σχηματισμός της Ευρωπαϊκής Κοινότητας κατά τα μεταπολεμικά χρόνια αποκατέστησε το ευρωπαϊκό όραμα που είχε διαλυθεί από τα πυρά του πολέμου. Το όραμα αυτό εξακολουθεί να βρίσκεται στην καρδιά του ευρωπαϊκού σχεδίου, παρά τους συμβιβασμούς της γεωπολιτικής.

Η βασική ιδέα είναι μια ενωμένη Ευρώπη με μια ενιαία αγορά που υπόκειται σε κοινούς κανόνες και ένα ενιαίο δίκτυο ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δικαιοσύνης.

Η εξουσία και η ισχύς μπορούν να αναμορφώνονται προς τα πάνω και προς τα κάτω: πόλεις, περιφέρειες, εθνικά κράτη και η υπερεθνική δομή της ΕΕ μπορούν να συνυπάρχουν σε μια κοσμοπολίτικη δομή που προσδιορίζεται από μια κοινή πολιτική κουλτούρα δημοκρατίας, αγορών και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η ιδέα ενός λαού, είτε εθνικού είτε ευρωπαϊκού, είναι ένα σύνθετο κοινωνικό οικοδόμημα. Χαράσσοντας γραμμές σε χάρτες ή μέσα από κατακτήσεις, οι ελίτ διαμόρφωσαν περιχαρακωμένους χώρους στους οποίους ζούσαν διάφορες εθνότητες.

Οι εθνικές κουλτούρες, όμως, δεν ήταν ποτέ αποτέλεσμα αποκλειστικά τέτοιων πρωτοβουλιών. Τα έθνη δημιουργήθηκαν στη βάση κοινών ιστορικών και πολιτιστικών κληρονομιών, καθώς και από μια αίσθηση κοινών υποχρεώσεων και δικαιωμάτων.

Το ίδιο συνέβη και με την ιδέα ενός δημοκρατικού λαού: ήταν αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε πρωτοβουλίες των ελίτ και λαϊκή πίεση.

Οι «δήμοι» που προέκυψαν κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οφείλουν την ύπαρξή τους τόσο σε μεγάλους δημοκρατικούς μεταρρυθμιστές όσο και στη μάχη για τα δημοκρατικά δικαιώματα που παρέχει η ένταξη σε μια κοινότητα. Κατά τη δεκαετία του '90, το Ευρωβαρόμετρο έδειξε τα υψηλότερα επίπεδα ταύτισης με την Ευρώπη.

Το όνειρο των ευρωπαίων πολιτικών φαινόταν να έχει εκπληρωθεί: μια ισχυρή Ευρώπη σε μια ήπειρο πολλαπλών κρατών. Κι ύστερα ήρθε η κρίση. Οι κυβερνητικές δομές της ΕΕ, που έδειχναν κάποτε να ισορροπούν θαυμάσια ανάμεσα στο κέντρο και το έθνος, αποδείχθηκαν ξαφνικά πολύ αδύναμες.

Έτσι, ήλθε πάλι στην επιφάνεια με εκρηκτικό τρόπο το ζήτημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Είναι πιθανό το ζήτημα αυτό να υποχωρήσει και πάλι αν η ΕΕ κατορθώσει να σταθεροποιήσει την ευρωπαϊκή οικονομία. Είναι όμως φανερό ότι η ευρωπαϊκή κουλτούρα, όπως και όλες οι κουλτούρες που προηγήθηκαν, δεν μπορεί να είναι μόνο το αποτέλεσμα των προσπαθειών των ελίτ.

Πρέπει να στηρίζεται σε κοινές αξίες και πεποιθήσεις, που επίσης πρέπει κατά καιρούς να ανανεώνονται.

Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, υπήρξαν ευκαιρίες να ριζώσουν αυτές οι αξίες. Αλλά ήταν ευκολότερο για τους ηγέτες της Γαλλίας και της Γερμανίας, καθώς και για τους συμμάχους τους, να διαμορφώσουν την Ευρώπη σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα.

Η διακυβέρνηση της Ευρώπης ήταν πάντα ένας συμβιβασμός ανάμεσα στα συμφέροντα των κυρίαρχων δυνάμεων και πολύ σπανιότερα το προϊόν μιας οριζόντιας επικοινωνίας μεταξύ λαών.

Σε μια εποχή που κυριαρχούν τα παγκόσμια δεινά - μια παγκόσμια οικονομική αστάθεια, παγκόσμιες οικονομικές ανισορροπίες, κλιματικές αλλαγές, κίνδυνος επιδημιών - ο μόνος τρόπος αντιμετώπισής τους είναι η συνεργασία σε μεγάλες πολιτικές ομάδες. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μπορεί να στηριχθεί σε μια κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα.

Μπορεί να επιζήσει μόνο ως ένας τρόπος επίλυσης κοινών προβλημάτων, στο πλαίσιο του νόμου, μιας πολυεπίπεδης δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτή είναι η Ευρώπη που μας αξίζει να έχουμε.