Είναι γνωστά τα φαινόμενα των πλημμυρισμένων από κόσμο ελληνικών νησιών κατά τους καλοκαιρινούς μήνες με τις ανάλογες συνέπειες στην τοπικές κοινότητες, αλλά και το φυσικό τους περιβάλλον.
Το φαινόμενο του υπερτουρισμού αποτελεί ένα πρόβλημα του κλάδου του τουρισμού παγκοσμίως, που δεν αφορά μόνο γνωστές μεγάλες τουριστικές πόλεις, όπως η Βαρκελώνη, η Βενετία ή το Ρέικιαβικ, αλλά εντοπίζεται σε πολλά ιστορικά αξιοθέατα, εθνικά πάρκα, και φυσικά σε μικρά νησιά, μεταξύ των οποίων και πολλά ελληνικά.
Το 2021, το Responsible Travel παρουσίασε 98 προορισμούς σε όλο τον κόσμο που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα του υπερτουρισμού, με τη λίστα να συμπεριλαμβάνει τέσσερις ελληνικούς προορισμούς: Σαντορίνη, Αθήνα, Μύκονος και Κέρκυρα. Γνωστές σε όλους οι εικόνες από τις στέγες των σπιτιών της Οίας με κόσμος που συνωστίζεται για το φημισμένο ηλιοβασίλεμα της Σαντορίνης ή τα «πλημμυρισμένα» σοκάκια της Μυκόνου και της Κέρκυρας. Αντίστοιχα φαινόμενα καταγράφονται όλο και πιο έντονα σε προορισμούς όπως η Πάρος, Νάξος, Τζια, Πάτμος κ.α. Το αεροδρόμιο της Σαντορίνης τον Αύγουστο του 2021, σεζόν με σχετικούς περιορισμούς λόγω Covid-19, κατέγραφε ήδη 5% αύξηση στις αφίξεις σε σχέση με τη χρονιά ρεκόρ για τον ελληνικό τουρισμό του 2019, ενώ κατά τη φετινή σεζόν η πληρότητα στο νησί άγγιζε το 100% σε όλο και μεγαλύτερη συχνότητα.
Ο ρυθμός εξέλιξης του φαινομένου παίρνει απρόβλεπτες διαστάσεις στη μετα-Covid εποχή με την εμφάνιση της τάσης του "revenge travel" που τονώνει ακόμα περισσότερο την τουριστική δραστηριότητα. Παράλληλα, ενισχύεται η παγκόσμια ανησυχία με πολλούς τουριστικούς φορείς ανά τον κόσμο να εξετάζουν και να υιοθετούν προτάσεις και μέτρα για την πρόληψη και αντιμετώπιση των συνεπειών του υπερτουρισμού, της μαζικής δηλαδή εισροής τουριστών σε περιοχές που ουσιαστικά δε φέρουν την ανάλογη ικανότητα υποδοχής και εξυπηρέτησης τόσο μεγάλου αριθμού επισκεπτών. Το θέμα βρίσκεται στην κορυφή της ατζέντας πολλών εθνικών, περιφερειακών και τοπικών αρχών, ειδικά σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που είναι και ο μεγαλύτερος τουριστικός προορισμός στον κόσμο. Η ίδια η Ένωση προετοιμάζει αυτή τη στιγμή μια Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Τουρισμό 2030/2050, όπου οι πολιτικές για ένα βιώσιμο και υπεύθυνο τουρισμό φαίνεται να έχουν κυρίαρχο ρόλο, στοχεύοντας, μεταξύ άλλων, στην καταπολέμηση του υπερτουρισμού και την προστασία της ποιότητας ζωής των τοπικών κοινωνιών. Χαρακτηριστική είναι, επίσης, η περίπτωση της Βαρκελώνης, όπου οι Καταλανοί δεν αρκέστηκαν στα εμφανώς μεγάλα οικονομικά οφέλη της υπεραύξησης του τουρισμού στην πρωτεύουσά τους τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα το 2017 ο Δήμος της Βαρκελώνης να παίρνει δραστικά μέτρα απαγορεύοντας τα νέα ξενοδοχεία στην πόλη και σφραγίζοντας πάνω από 6.000 παράτυπα τουριστικά καταλύματα.
Στην Ελλάδα, όπου το τουριστικό προϊόν κατέχει κρίσιμη σημασία για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας, φαίνεται ότι οι κίνδυνοι του υπερτουρισμού έχουν αρχίσει να γίνονται αντιληπτοί, ενώ η ίδια η Κυβέρνηση έχει θέσει ως στρατηγική της επιλογή τη στροφή σε ένα μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης με επίκεντρο τη βιωσιμότητα και τον ποιοτικό τουρισμό. Στο μεταξύ, υπάρχουν ήδη πρωτοβουλίες και δεσμεύσεις για συγκεκριμένα μέτρα περιορισμών και ενίσχυσης υποδομών στους υπερκορεσμένους προορισμούς της Μυκόνου και της Σαντορίνης. Από κει και πέρα, οι ρίζες του υπερτουρισμού, που εντοπίζονται κυρίως στην κακή διαχείριση της αναπτυξιακής δυναμικής, αποδεικνύουν μια ευρύτερη κατανομή ευθυνών, που δεν περιορίζονται μόνο στις ενέργειες των κρατικών και τοπικών φορέων. Μεγάλο μερίδιο της ευθύνης παραμένει στον ίδιο τον κλάδο του τουρισμού, την ιδιωτική πρωτοβουλία και την επενδυτική δραστηριότητα.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια στην Ίο, το ιδιαίτερο κυκλαδίτικο νησί με την τεράστια πολιτιστική σημασία, που ως ένα βαθμό έχει συνδεθεί στις μέρες μας με το ξεφάντωμα επισκεπτών νεαρής ηλικίας, κυρίως ως «σταθμός» για τους απόφοιτους λυκείου της πρωτεύουσας. Την ίδια στιγμή, στο νησί της Ίου προχωράει μια ιδιωτική πρωτοβουλία από μια ελληνική οικογένεια με ιδιαίτερη αγάπη για το νησί, αλλά και σεβασμό στους ντόπιους κατοίκους και το παρθένο φυσικό περιβάλλον του νησιού. Ο Όμιλος Calilo, της οικογένειας Μιχαλόπουλου, έχει σχεδιάσει και υλοποιεί ένα περισσότερο καινοτόμο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης βασισμένο σε ήπια οικιστική δόμηση και υψηλού επιπέδου τουριστικό προϊόν, ώστε να εξασφαλίζει την επιχειρηματική βιωσιμότητα της επένδυσής τους, ενισχύοντας παράλληλα την τοπική οικονομία του νησιού, όχι μέσω μαζικής εισροής επισκεπτών και υπερτουρισμού, αλλά με την προσέλκυση τουριστών υψηλότερων εισοδημάτων. Εν τω μεταξύ, η συγκεκριμένη επένδυση είναι χαρακτηρισμένη ως στρατηγική επένδυση εθνικής σημασίας, οι όροι έγκρισης της οποίας διασφαλίζουν την περιορισμένη επέμβαση στο φυσικό οικοσύστημα του νησιού μέσω της ήπιας δόμησης με πολύ χαμηλό ποσοστό μεταξύ 0.05 - 0.1 και αντίστοιχα χαμηλή κάλυψη στις εκτάσεις ιδιοκτησίας της οικογένειας. Οι όροι έγκρισης της στρατηγικής επένδυσης περιλαμβάνονται σε Προεδρικό Διάταγμα, το οποίο κατοχυρώνει θεσμικά τις εν λόγω δεσμεύσεις. Έτσι, επιτυγχάνεται ο στόχος της οικογένειας Μιχαλόπουλου για το μεγαλύτερο μέρος της ιδιοκτησίας τους στο νησί να παραμείνει εκτός οποιασδήποτε ανθρώπινης δραστηριότητας, διατηρώντας την αυθεντικότητα του τοπίου και περιορίζοντας τις πιθανότητες για καταστροφικές περιβαλλοντικές συνέπειες στο νησί.
Η σημασία τέτοιων επενδυτικών πρωτοβουλιών έγκειται στο ότι ουσιαστικά εφαρμόζουν ένα επιχειρηματικό μοντέλο που αποτελεί τη χρυσή τομή για την ανάπτυξη ενός επικερδούς ταξιδιωτικού προορισμού με όρους βιωσιμότητας. Η μαζική ανάπτυξη που συνεπάγεται ο υπερτουρισμός, καταστρέφει, μεταξύ άλλων, τη μοναδικότητα ενός προορισμού και κατά συνέπεια την κοινωνική και οικονομική του ανάπτυξη μακροχρόνια. Απ’ την άλλη, η επιλογή της μηδενικής ή συντηρητικής ανάπτυξης ενός τόπου ενέχει τον κίνδυνο της οικονομικής υποβάθμισης για την τοπική κοινωνία με απρόβλεπτες συνέπειες, συμπεριλαμβανομένης και της άναρχης ανάπτυξης και του κινδύνου εμφάνισης φαινομένων υπερτουρισμού. Η υιοθέτηση, όμως, ενός μοντέλου, όπως αυτό του Ομίλου Calilo στην Ίο, που βασίζεται σε περιορισμένη δόμηση κτηριακών συγκροτημάτων και σε καταλύματα και υπηρεσίες υψηλής ποιότητας, με τους αυστηρότερους περιβαλλοντικούς όρους που συνεπάγεται μια στρατηγική επένδυση, εμφανίζεται ως η βιώσιμη επιλογή για την αποφυγή του υπερτουρισμού και των τραγικών του συνεπειών, όπως παρατηρούνται σε άλλα νησιά των Κυκλάδων και παγκοσμίως.
Έτσι, η Ίος αναδεικνύεται σταδιακά ως ένας κορυφαίος προορισμός ποιοτικού τουρισμού στην Ελλάδα, έχοντας στο επίκεντρο τη διατήρηση του ιδιαίτερου χαρακτήρα του παρθένου φυσικού τοπίου ενός κυκλαδίτικου νησιού. Η ιδανικότερη ελληνική απάντηση στον υπερτουρισμό!