Η ελληνική ιχθυοκαλλιέργεια αποτελεί έναν από τους πιο εξωστρεφείς και δυναμικούς κλάδους της πρωτογενούς παραγωγής, με εξαγωγές γύρω στα 600 εκατομμύρια ευρώ ετησίως και παρουσία σε δεκάδες χώρες. Πίσω όμως από αυτά τα εντυπωσιακά μεγέθη βρίσκεται επιστημονική γνώση δεκαετιών, η οποία διασφαλίζει ότι η ανάπτυξη συντελείται με σεβασμό στο θαλάσσιο περιβάλλον και στη βιοποικιλότητα.
Ο Δρ. Μανώλης Τσαπάκης, Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), μιλά για τον ρόλο της επιστήμης στη βιώσιμη ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας, την περιβαλλοντική παρακολούθηση, τις νέες τεχνολογίες και την ανάγκη ενός χωροταξικού σχεδιασμού βασισμένου στην επιστημονική γνώση.
– Ποιος είναι ο ρόλος του ΕΛΚΕΘΕ στην παρακολούθηση και αξιολόγηση της περιβαλλοντικής επίδρασης των ιχθυοκαλλιεργειών;
Το ΕΛΚΕΘΕ είναι ο βασικός δημόσιος ερευνητικός φορέας της χώρας για το θαλάσσιο και υδάτινο περιβάλλον. Αποτελείται από τρία ερευνητικά ινστιτούτα και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών αντικειμένων, από τη χημεία και τη βιολογία μέχρι την ωκεανογραφία, τη γεωλογία, την αλιεία και την υδατοκαλλιέργεια. Διαθέτει επίσης τρία ερευνητικά σκάφη, το «Αιγαίο», το «Φιλία» και το «Αλκυών», με τα οποία πραγματοποιεί αποστολές στη Μεσόγειο, την Ερυθρά και τη Μαύρη Θάλασσα.
Το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας (ΙΩ), εξετάζει, μεταξύ άλλων, τη λειτουργία και υγεία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, τις θαλάσσιες μάζες, τις κλιματικές μεταβολές, τους βιογεωχημικούς κύκλους, τις τροφικές αλυσίδες, τη βιοποικιλότητα αλλά και τις ανθρώπινες επιδράσεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Παράλληλα, παρακολουθεί την κατάσταση των παράκτιων περιοχών, εντοπίζει πηγές ρύπανσης και συμβάλλει στη βιώσιμη διαχείριση της παράκτιας ζώνης. Η συμβολή του ΙΩ στον τομέα της υδατοκαλλιέργειας είναι ιδιαίτερα σημαντική. Επιστημονικές ομάδες μελετούν πώς οι μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας αλληλεπιδρούν με το θαλάσσιο περιβάλλον, αναπτύσσουν εργαλεία για την ορθή χωροθέτηση και την εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας, παρακολουθούν συστηματικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των μονάδων και υποστηρίζουν τη διαμόρφωση εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών για μια βιώσιμη ανάπτυξη του κλάδου.
Το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών (ΙΘΑΒΒΥΚ) έχει επιφέρει σημαντικές καινοτομίες στους τομείς (α) της διαφοροποίησης της παραγωγής με νέα είδη ψαριών, όπως ο κρανιός και το μαγιάτικο, (β) της διατροφής και της βελτιστοποίησης των παραγόμενων τροφών, (γ) της εφαρμογής μεθόδων έξυπνης ιχθυοκαλλιέργειας, με πιο σωστή εκτίμηση της βιομάζας και αποτελεσματικό τάισμα για την αποφυγή απώλειας τροφής, και (δ) του καλύτερου ελέγχου παθολογιών με την ανάπτυξη εμβολίων και πιο αποτελεσματικών διαγνωστικών μεθόδων. Με αυτές τις καινοτομίες, οι επιδράσεις της ιχθυοκαλλιέργειας στο περιβάλλον μειώνονται σταθερά και ουσιαστικά, με στόχο την περαιτέρω ανάπτυξη και εξάπλωση του κλάδου.
Παράλληλα, το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ) διερευνά τις αλληλεπιδράσεις υδατοκαλλιεργειών και αλιευτικών δραστηριοτήτων και αξιολογεί τις συνέπειές τους στα υδάτινα οικοσυστήματα.
Το ΕΛΚΕΘΕ συμμετέχει ενεργά στην αξιολόγηση του θεσμικού πλαισίου της υδατοκαλλιέργειας, ώστε οι αποφάσεις να βασίζονται σε δεδομένα ενσωματώνοντας εθνική και διεθνή επιστημονική γνώση μέσω ερευνητικών προγραμμάτων και συνεργασιών. Η επιστημονική γνώση που παράγει το ΕΛΚΕΘΕ στοχεύει στην ανάπτυξη αειφόρου υδατοκαλλιέργειας, προστατεύοντας τόσο το θαλάσσιο περιβάλλον όσο και τις τοπικές κοινωνίες που στηρίζονται σε αυτό.
Η υδατοκαλλιέργεια προωθείται και από την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, καθώς τα προϊόντα της αποτελούν πηγή υψηλής αξίας πρωτεϊνών, με χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα και ελάχιστη εξάρτηση από γλυκό νερό, στοιχεία κρίσιμα για την επισιτιστική ασφάλεια των επόμενων δεκαετιών.
– Πώς διασφαλίζεται αυτή η ορθή χωροθέτηση στην πράξη;
Ο χωροταξικός σχεδιασμός αποτελεί βασική κατευθυντήρια γραμμή για τη βιώσιμη και ανταγωνιστική υδατοκαλλιέργεια στην Ε.Ε. και στη χώρα μας. Η ταχεία ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας απαιτεί μια προσέγγιση ολοκληρωμένης διαχείρισης των παράκτιων ζωνών προκειμένου να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα του τομέα. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται η επείγουσα εφαρμογή βραχυπρόθεσμων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων μέτρων, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα ο κλάδος της υδατοκαλλιέργειας, συμπεριλαμβανομένου του ανταγωνισμού στην αγορά, των περιβαλλοντικών ζητημάτων, της κατανομής του χώρου στις παράκτιες περιοχές για τις υδατοκαλλιέργειες και του ανταγωνισμού μεταξύ των διαφόρων χρηστών του παράκτιου χώρου και των πόρων. Η τελευταία πρόκληση, ειδικότερα, αποτελεί μία από τις κύριες πηγές ανησυχίας και έχει καταστεί όλο και περισσότερο αντικείμενο προσοχής. Λόγω της αυξανόμενης πίεσης στις παράκτιες ζώνες, η διαθεσιμότητα κατάλληλων περιοχών για τη θαλάσσια υδατοκαλλιέργεια αποτελεί εμπόδιο για την περαιτέρω ανάπτυξη του κλάδου στη βάση της βιώσιμης λειτουργίας. Η υιοθέτηση ενός σύγχρονου χωροταξικού σχεδιασμού στη χώρα μας είναι προϋπόθεση και θα πρέπει να γίνει στη βάση των κατευθυντήριων γραμμών της Ε.Ε., της Γενικής Επιτροπής Αλιείας του παγκόσμιου οργανισμού τροφίμων (FAO) για τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο (GFCM) καθώς και με την εφαρμογή εργαλείων που έχουν παραχθεί από χρηματοδοτούμενα έργα της ΕΕ (όπως AQUASPACE, TAPAS, MUSES).
– Ποια είναι τα κυριότερα ευρήματα από τη μακροχρόνια παρακολούθηση του ΕΛΚΕΘΕ;
Το ΙΩ έχει μακροχρόνια και ενεργή δράση σε θέματα που άπτονται της αλληλεπίδρασης των ιχθυοκαλλιεργειών και του θαλασσίου περιβάλλοντος. Τα τελευταία 30 χρόνια έχει εκπονήσει πλήθος εθνικών και ευρωπαϊκών ερευνητικών έργων καθώς επίσης πραγματοποιεί μελέτες περιβαλλοντικής παρακολούθησης σε μονάδες υδατοκαλλιεργειών. Οι κύριες επιπτώσεις των ιχθυοκαλλιεργειών στο θαλάσσιο περιβάλλον διαφέρουν στο χώρο και στον χρόνο που αυτές εμφανίζονται. Αφορούν μεταβολές στη ποιότητα της στήλης του νερού καθώς και των γεωχημικών χαρακτηριστικών του ιζήματος. Οι επιπτώσεις αυτές όμως κυρίως εντοπίζονται σε μια ζώνη κάτω και πλησίον των κλωβών καλλιέργειας. Η ένταση των επιπτώσεων εξαρτάται από τις τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες, τις καλλιεργητικές πρακτικές και το είδος των καλλιεργούμενων ψαριών. Σύμφωνα με τα δεδομένα μας, οι επιπτώσεις αυτές δεν υπερβαίνουν τα 50 μέτρα από την άκρη των μονάδων. Τα στοιχεία μας από πολυετή περιβαλλοντική παρακολούθηση δείχνουν ότι στο 80–90% των ελληνικών μονάδων, η ποιότητα του θαλάσσιου περιβάλλοντος εκτός της άμεσης ζώνης επιρροής (50 μ.) παραμένει καλή ή υψηλή. Οι συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων και αντιβιοτικών στα ιζήματα στους σταθμούς ελέγχου δεν υπερβαίνουν τις τιμές υποβάθρου. Αντίθετα, θετικές επιδράσεις έχουν παρατηρηθεί στους άγριους πληθυσμούς ψαριών με αύξηση βιομάζας σε περιοχές με έντονη ιχθυοκαλλιεργητική δραστηριότητα.
Η συνεχής περιβαλλοντική παρακολούθηση είναι απαραίτητη, καθώς κάθε οικοσύστημα έχει διαφορετική δυναμική. Η παρακολούθηση αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την αειφόρα ανάπτυξη του κλάδου, για την πιστοποίηση του καλλιεργούμενου προϊόντος και εργαλείο βελτίωσης της ιχθυοκαλλιεργητικής δραστηριότητας.
– Τα τελευταία χρόνια γίνεται συζήτηση για τις επιπτώσεις στις Ποσειδωνίες. Ποια είναι η επιστημονική αλήθεια;
Τα λιβάδια Ποσειδωνίας είναι ένας από τους πιο ευαίσθητους και πολύτιμους θαλάσσιους οικοτόπους της Μεσογείου, ζωτικής σημασίας για την διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προστασία των ακτών από την κλιματική αλλαγή μέσω της αύξησης των απορροφήσεων αερίων των θερμοκηπίων και μείωσης της διάβρωσης. Τα λιβάδια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε περιβαλλοντικές πιέσεις και οι κυριότερες προέρχονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, όπως η αγκυροβολία σκαφών, η παράκτια ανάπτυξη, η τουριστική ανάπτυξη και οι υδατοκαλλιέργειες, οι οποίες προκαλούν μηχανική καταστροφή, αύξηση οργανικού φορτίου και μείωση της διαφάνειας του νερού. Επιπλέον, η ρύπανση από λύματα, η υπερφόρτωση θρεπτικών και τα αιωρούμενα στερεά οδηγούν σε υποβάθμιση των φυσικών συνθηκών φωτισμού και οξυγόνωσης. Συμπληρωματικές πιέσεις ασκούν η κλιματική αλλαγή, οι ακραίες καιρικές διαταραχές και η εξάπλωση εισβολικών ειδών, τα οποία ανταγωνίζονται την Ποσειδωνία σε ήδη διαταραγμένα περιβάλλοντα. Οι παραπάνω παράγοντες μπορούν να προκαλέσουν συρρίκνωση των λιβαδιών, μείωση της οικολογικής λειτουργικότητας και απώλεια βιοποικιλότητας.
Οι επιπτώσεις των ιχθυοκαλλιεργειών στα λιβάδια Ποσειδωνίας έχουν αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής της επιστημονικής κοινότητας. Απώλεια του οικοτόπου καθώς και επιπτώσεις στη λειτουργία του έχουν παρατηρηθεί τόσο στη Ελλάδα όσο και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου. Απαιτείται προσεκτικός σχεδιασμός και παρακολούθηση, ώστε να διασφαλίζεται τόσο η προστασία των θαλάσσιων αυτών οικοσυστημάτων όσο και η βιωσιμότητα του κλάδου.
Στην Ελλάδα, το ισχύον θεσμικό πλαίσιο απαγορεύει την εγκατάσταση μονάδων υδατοκαλλιέργειας πάνω από λιβάδια Ποσειδωνίας. Ωστόσο, η προστασία τους δεν πρέπει να εξαντλείται σε αυτή την πρόβλεψη. Στη διεθνή βιβλιογραφία, έχει προταθεί η θεσμοθέτηση απόστασης ασφαλείας μεταξύ των μονάδων και των λιβαδιών Ποσειδωνίας. Επομένως, είναι εξαιρετικά σημαντική η κατάλληλη χωροθέτηση των κλωβών σε σχέση με τα παρακείμενα λιβάδια. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται η πρότερη λεπτομερής εκτίμηση της έκτασης και κατάστασης του οικοτόπου στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και η μελέτη της γεωμορφολογίας και των τοπικών περιβαλλοντικών συνθηκών (π.χ. βάθος, υδροδυναμισμός), οι οποίες επηρεάζουν σημαντικά το μέγεθος και την έκταση της επίπτωσης. Το ΕΛΚΕΘΕ έχει την επιστημονική επάρκεια να εφαρμόσει τα κατάλληλα πρωτοκόλλα περιβαλλοντικής εκτίμησης και παρακολούθησης των λιβαδιών, που θα επιτρέπουν την ασφαλή χωροθέτηση και έγκαιρη ανίχνευση αλλαγών, λειτουργώντας ως σύστημα προειδοποίησης.
Σε αυτό το πλαίσιο, η αναθεώρηση του χωροταξικού σχεδιασμού, η σωστή χωροθέτηση, η αυστηρή περιβαλλοντική παρακολούθηση και η εφαρμογή υπεύθυνων πρακτικών υδατοκαλλιέργειας μπορούν να μειώσουν σημαντικά τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις. Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται ότι τα λιβάδια Ποσειδωνίας θα συνεχίσουν να επιτελούν τις κρίσιμες οικοσυστημικές τους λειτουργίες.
– Ποιες είναι οι σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας για την περιβαλλοντική προστασία;
Η εμβάθυνση στη γνώση σε θέματα αλληλεπίδρασης υδατοκαλλιεργειών και θαλασσίου περιβάλλοντος είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Η κατανόηση των μηχανισμών επίδρασης του θαλασσίου περιβάλλοντος στην ιχθυοκαλλιέργεια και στην ευζωία του καλλιεργούμενου αποθέματος είναι εξαιρετικά σημαντική. Η πολυτροφική υδατοκαλλιέργεια (IMTA), όπου διαφορετικοί οργανισμοί όπως μικροφύκη, ολοθούρια ή δίθυρα συνυπάρχουν ώστε να αξιοποιούνται οι θρεπτικές ροές κυκλικά, μιμούμενοι τα φυσικά οικοσυστήματα μπορεί να συμβάλει στην περαιτέρω μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος παρέχοντας ταυτόχρονα προστιθέμενη αξία στον κλάδο. Επίσης εξαιρετικά σημαντικό είναι η περαιτέρω ανάπτυξη και η εφαρμογή ολιστικών διαχειριστικών εργαλείων για την ορθή χωροθέτηση και εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας του θαλασσίου περιβάλλοντος. Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και ο μετριασμός των επιπτώσεων αποτελούν θέματα αιχμής για την ιχθυοκαλλιέργεια. Η χρήση αισθητήρων, δορυφορικών δεδομένων και προγνωστικών μοντέλων επιτρέπει να έχουμε συνεχή εικόνα της ποιότητας του νερού και να παρεμβαίνουμε προληπτικά.
Η διαφοροποίηση της παραγωγής, η βελτιστοποίηση των ιχθυοτροφών, ο έλεγχος των παθολογιών και η εφαρμογή μεθόδων έξυπνης ιχθυοκαλλιέργειας μειώνουν σταθερά και ουσιαστικά τις επιδράσεις της ιχθυοκαλλιέργειας στο περιβάλλον, μειώνουν περαιτέρω το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ενδυναμώνουν την αειφόρο ανάπτυξη του κλάδου
– Υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην ιχθυοκαλλιέργεια και τον τουρισμό;
Η σύγκρουση ανάμεσα στην ιχθυοκαλλιέργεια και τον τουρισμό καθώς και άλλων χρηστών της παράκτιας ζώνης είναι αποτέλεσμα της απουσίας ολοκληρωμένου χωρικού σχεδιασμού. Για την ιχθυοκαλλιέργεια στη χώρα μας έχει θεσμοθετηθεί το ειδικό χωροταξικό σχέδιο από το 2011 το οποίο όμως χρήζει αναθεώρησης. Έχει ήδη καθυστερήσει με σημαντικές συνέπειες στη βιωσιμότητα του κλάδου και της προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος. Αντίστοιχα για τον τουρισμό και για άλλους παραγωγικούς κλάδους δεν έχει ακόμα εκπονηθεί ειδικό χωροταξικό σχέδιο και η άναρχη ανάπτυξη οδηγεί σε συγκρούσεις και, κυρίως, σε απώλεια των φυσικών πόρων.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι τουρισμός και υδατοκαλλιέργεια μπορούν όχι μόνο να συνυπάρξουν, αλλά και να δημιουργήσουν συνέργειες! Ο ολοκληρωμένος παράκτιος σχεδιασμός, η ενημέρωση και η εφαρμογή ορθών πρακτικών και πολιτικών είναι κρίσιμα για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος.
– Πώς βλέπετε το μέλλον του κλάδου;
Η ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών είναι κρίσιμος πυλώνας για την επισιτιστική ασφάλεια και την παροχή πρωτεΐνης υψηλής θρεπτικής αξίας. Η Ελλάδα έχει όλα τα πλεονεκτήματα για να είναι πρωτοπόρα στη Μεσόγειο και στην Ευρωπαϊκή ιχθυοκαλλιέργεια. Διαθέτει πλούσια θαλάσσια βιοποικιλότητα, εκτεταμένες ακτές, εξαιρετικής ποιότητας ύδατα, ισχυρό επιστημονικό δυναμικό υψηλή τεχνογνωσία και στελεχιακό δυναμικό. Ο ολοκληρωμένος χωροταξικός σχεδιασμός, βασισμένος σε επιστημονικά δεδομένα, θα διασφαλίσει τη βιώσιμη ανάπτυξη και θα ενισχύσει την κοινωνική αποδοχή. Η διαχείριση με βάση τα επιστημονικά δεδομένα είναι το μέλλον. Η καλή συνεργασία ανάμεσα στους ερευνητικούς φορείς, τις αρμόδιες υπηρεσίες και τη βιομηχανία είναι απαραίτητο εχέγγυο για να εντοπίζουμε κρίσιμους παράγοντες, να αυξάνουμε τη γνώση, να εφαρμόζουμε βέλτιστες πρακτικές και να παίρνουμε τεκμηριωμένες αποφάσεις.
Η προστασία του περιβάλλοντος δεν είναι εμπόδιο για την ανάπτυξη. Είναι προϋπόθεσή της. Η επιστήμη μάς δίνει τα εργαλεία για να λειτουργούμε με διαφάνεια, σεβασμό και τεκμηρίωση και αυτό προσδίδει προστιθέμενη αξία στο καλλιεργούμενο προϊόν. Είναι σίγουρο ότι η υγιής θάλασσα είναι προϋπόθεση για μια υγιή ιχθυοκαλλιέργεια!
